MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ HỢP TÁC LAO ĐỘNG GIỮA VIỆT NAM VÀ ĐÀI LOAN TRONG NHỮNG NĂM GẦN ĐÂY

Trong những thập kỷ qua, Đài Loan đã đạt được những thành tựu vượt bậc trong sự phát triển kinh tế và là một trong 4 con rồng lớn của Châu Á. Điều này cũng đưa đến những chuyển biến đáng kể trong đời sống kinh tế-xã hội, cụ thể là mức sống, chất lượng sống của người dân cũng như kỹ năng, tay nghề người lao động của Đài Loan cũng ngày càng được nâng cao. Tuy nhiên, xét dưới khía cạnh nguồn lao động, sự phát triển kinh tế ở  Đài Loan cũng đang làm xuất hiện những vấn đề xã hội cấp thiết như sự già hoá dân số, sự giảm sút tỷ lệ sinh. Điều này đã làm Đài Loan lâm vào tình trạng thiếu hụt nguồn lao động, đặc biệt là những lao động phổ thông ngày càng tăng từ đầu những năm 1990 đến nay và việc tiếp nhận nguồn lao động phổ thông từ nước ngoài, đặc biệt từ những nước trong khu vực, ngày càng trở thành một nhu cầu tất yếu. Đây là vấn đề cần được quan tâm nghiên cứu, khảo sát nhằm củng cố và tăng cường hơn nữa hợp tác lao động giữa các nước trong khu vực và Đài Loan. Với ý nghĩa trên, bài viết này chủ yếu trình bày các quan điểm, quy định và các chính sách của Đài Loan và Việt Nam đối với xuất khẩu lao động của Việt Nam, các khảo sát và phân tích thực trạng lao động xuất khẩu của Việt Nam tại Đài Loan gắn liền với sự so sánh, đối chiếu với các nước khác trong khu vực cũng như các vấn đề đặt ra và các biện pháp hoàn thiện và tăng cường quan hệ hợp tác trên trong thời gian tới.

1. Các quy định, chính sách chủ yếu đối với lao động nước ngoài ở Đài Loan

Việc tuyển dụng lao động nước ngoài ở Đài Loan được thực hiện không phải dựa trên cơ sở thay thế mà là bổ sung nguồn lao động bản xứ, do đó Đài  Loan không hề có ý định mở cửa hoàn toàn thị trường lao động nước này cho lao động nước ngoài và những lao động nước ngoài bất hợp pháp sẽ không được phép hợp pháp hoá việc ở lại tại Đài Loan. Tuy nhiên, từ 1/8/2000, để đáp ứng những biến đổi trong thị trường lao động tại Đài Loan, Chính phủ nước này đã bắt đầu giảm việc xét quota đối với lao động nước ngoài trong các ngành sản xuất. Chính sách này cũng áp dụng đối với những người trông nhà và lao động nước ngoài trong xây dựng công trình công lớn. Các chính sách đối với lao động nước ngoài hiện nay cũng được xem xét và cập nhật kịp thời nhằm phản ánh những biến đổi về cung và cầu lao động nhằm đảm bảo sự phát triển năng động của nền kinh tế cũng như đảm bảo quyền lợi của các lao động tại Đài Loan.

Dưới đây là những quan điểm và quy định chủ yếu có liên quan đến tuyển dụng lao động nước ngoài được quy định trong Luật Dịch vụ việc làm và Quy định về Việc làm và Quản lý lao động nước ngoài của Đài Loan:

+ Giấy phép tuyển dụng lao động nước ngoài tại Đài Loan được cấp có giá trị tối đa là 2 năm. Khi giấy phép này hết hạn, người chủ sử dụng được phép gia hạn “một lần duy nhất” tối đa là 1 năm. Việc gia hạn thêm tối đa là 6 tháng nữa có thể được thực hiện đối với các lao động trong các công trình xây dựng lớn và trong một số ngành nghề khác với từng trường hợp nhất định.

+ Để tránh gây thiệt hại và làm mất các cơ hội việc làm đối với lao động bản xứ, trước hết các chủ sử dụng cần ưu tiên, tạo điều kiện cho các lao động bản xứ trước khi tiến hành tuyển dụng lao động nước ngoài; lao động nước ngoài chỉ được tiếp nhận vào các vị trí còn trống khi việc quảng cáo tuyển dụng công khai không thu hút được đủ số lao động bản xứ. Chủ sử dụng lao động trên cũng cần phải trả khoản phí ổn định việc làm nhằm khuyến khích sử dụng lao động bản xứ và tăng cường phúc lợi cho người lao động và quản lý lao động nước ngoài.

+ Chủ sử dụng lao động không được tuyển dụng lao động nước ngoài đứng tên của mình để làm công việc của người khác hoặc đưa lao động nước ngoài vào làm các công việc không được ghi trong giấy phép; bất cứ vi phạm nào của chủ sử dụng lao động sẽ bị phạt tuỳ theo mức độ vi phạm và quota thuê lao động nước ngoài sẽ bị thu hồi, nếu giấy phép tuyển dụng của lao động nước ngoài bị thu hồi thì người lao động cũng sẽ bị thôi việc và trục xuất vĩnh viễn khỏi Đài Loan.

+ Chủ sử dụng lao động phải có trách nhiệm thông báo với cảnh sát và cơ quan quản lý về lao động khi lao động nước ngoài thường xuyên nghỉ việc không phép và mất liên lạc với chủ sử dụng trên 3 ngày hoặc khi mối quan hệ giữa chủ sử dụng và người lao động đó đã chấm dứt.

+ Lao động nước ngoài không được phép thay đổi chủ sử dụng hoặc việc làm, trừ khi việc tuyển dụng được chấm dứt do những nguyên nhân không thuộc chủ quan người lao động đó.

Bên cạnh đó, các cơ quan hành pháp Đài Loan cũng đã thông qua văn bản Hướng dẫn Quản lý Lao động nước ngoài nhằm ngăn chặn một cách hiệu quả các ảnh hưởng xã hội tiêu cực do việc đưa lao động nước ngoài vào Đài Loan. Dưới đây là những điểm chủ yếu của bản Hướng dẫn trên:

+ Thiết lập Hệ thống Thông tin và Quản lý Lao động Nước ngoài ở Đài Loan nhằm tạo điều kiện và cho phép các cấp có thẩm quyền có thể theo dõi thông tin cập nhật về tình hình của từng người lao động nước ngoài tại Đài Loan. Hình thành các thủ tục một cách chuẩn mực liên quan tới việc quản lý lao động nước ngoài hàng ngày thông qua việc yêu cầu các chủ sử dụng lao động thực hiện đúng các quy định đối với người lao động.

+ Củng cố các dịch vụ tư vấn cho lao động nước ngoài. Hướng dẫn này nhằm hỗ trợ cho lao động nước ngoài tại Đài Loan và ngăn chặn các tội phạm liên quan đến người lao động nước ngoài cũng như thiết lập một đường dây nóng miễn phí từ Cục Quản lý Lao động và Dạy nghề Đài Loan nhằm cung cấp dịch vụ trực tuyến cho các lao động nước ngoài bằng 4 thứ tiếng Anh, Thái, Inđônêxia và Việt Nam.

Ngoài ra để phù hợp hơn với hoàn cảnh thị trường lao động, một số văn bản, quy định cũng đã được bổ sung, sửa đổi. Sau đây là một số nội dung sửa đổi chủ yếu:

+ Sửa đổi đối với Luật Dịch vụ Việc làm:

Để khắc phục những điểm lỗi thời hoặc chưa cụ thể, sát thực của các đạo luật dịch vụ việc làm từ trước đến nay cũng như hướng đến việc thiết kế hệ thống thanh toán sòng phẳng, đảm bảo chất lượng của nhà cung cấp dịch vụ việc làm, quản lý một cách hiệu quả lao động nước ngoài, Uỷ ban Lao động đã dự thảo 2 bản sửa đổi Luật Dịch vụ Việc làm đã được Chính phủ thông qua. Trong đó, văn bản sửa đổi mới tháng 7 năm 2006 đã quy định một cách chi tiết, rõ ràng hơn về chức năng, quyền hạn của các cơ quan quản lý các cấp đối với lao động nước ngoài, các quy định được phép và không được phép đối với chủ sử dụng lao động và đối với người lao động nước ngoài trong việc chấp hành các quy định pháp luật cũng như các hình thức xử phạt hành chính đối với việc vi phạm các quy định trên.

+ Sửa đổi Quy định về Việc làm và Quản lý Lao động Nước ngoài:

Một số sửa đổi của quy định trên hiện đang được thực hiện nhằm đáp ứng yêu cầu của các cơ quan chính phủ và luật pháp, chẳng hạn như Luật Di cư, Xuất nhập cảnh và Luật các Thủ tục Hành chính. Sự sửa đổi này bao gồm cả những điều khoản mới về kiểm tra sức khoẻ cho lao động nước ngoài theo yêu cầu của Cục Y tế, về việc tự động về nước trước khi giấy phép tuyển dụng hết hạn và điều khoản về nơi cư trú đối với các người nước ngoài.

2. Thực trạng lao động xuất khẩu của các nước trong khu vực và Việt Nam tại Đài Loan

2.1. Thực trạng lao động xuất khẩu của một số nước chủ yếu trong khu vực tại Đài  Loan

Để đáp ứng sự thiếu hụt nguồn lao động trong nước khá gay gắt trong những thập kỷ gần đây, Uỷ ban Lao động của Đài Loan đã quyết định mở cửa thị trường lao động cho người nước ngoài từ tháng 10 năm 1989, đồng thời tiến hành tự do hoá một cách mạnh mẽ thị trường lao động. Do vậy, số lao động hợp đồng đến Đài Loan từ các nước trong khu vực như Inđônêxia, Malayxia, Philipine và Thái Lan cũng được gia tăng một cách nhanh chóng. Việt Nam cũng đã được đưa vào danh sách những nước xuất khẩu lao động vào Đài Loan thông qua văn bản ký kết giữa 2 văn phòng đại diện hợp tác kinh tế và văn hoá của 2 nước tháng 5 năm 1999.

Trong khoảng từ cuối năm 1995 đến tháng giêng năm 2001, lượng lao động nước ngoài được tiếp nhận  tiếp tục tăng lên 71% từ 189 tới 325 ngàn người. Đến cuối tháng 10 năm 2006 số người lao động nước ngoài ở Đài Loan là 338041 người (Bảng 1). Trong đó, Thái Lan chiếm  tỷ trọng lớn nhất là 28%, Philippine chiếm 27%, Việt Nam chiếm  21% đứng thứ 4 sau Inđônexia với 24%.

Bảng 1: Số lượng lao động nước ngoài hàng năm ở Đài Loan

(Đơn vị: người, %/ tổng số)

Nguồn: Cục quản lý lao động và dạy nghề Đài Loan

Xét theo thời kỳ từ năm 1999 đến cuối 2006, các nước Inđônêxia và Việt Nam đều đã gia tăng một cách nhanh chóng tỷ trọng lao động xuất khẩu đến Đài Loan, như Inđônêxia tăng xấp xỉ 2 lần, Việt Nam tăng hơn 9 lần so với năm 2000. Năm 1999 là năm đầu tiên Việt Nam xuất khẩu lao động sang Đài Loan với tỷ trọng rất thấp so với các nước khác nhưng đã tăng đột biến về lượng vào năm 2000 và hiện nay tuy đứng ở vị trí thứ 4 nhưng không chênh lệch nhiều so với một số các nước Đông Nam Á khác. Trái lại với sự gia tăng trên, năm 2006, Malaixia đã giảm mạnh tỷ trọng trên so với các nước khác và hiện nay chỉ có 12 người đang lao động tại Đài Loan, còn Philippin và Thái Lan cũng đã giảm đáng kể ở mức hơn 20 % và 30% so với năm 1999.

Bảng 2: Cơ cấu ngành lao động nước ngoài tại Đài Loan tính đến 4 – 2006 (Đơn vị: số người, %)

Nguồn: Báo cáo về Bảo vệ quyền của người lao động nước ngoài ở Đài Loan, Uỷ ban Lao động Đài Loan, tháng 4 năm 2006.

Đối với cơ cấu các ngành nghề lao động xuất khẩu ở Đài Loan (Bảng 2), có một sự tương phản khá lớn giữa cơ cấu ngành của xuất khẩu lao động của Thái Lan và Philippine, Inđônêxia và Việt Nam.

Xuất khẩu lao động của Thái Lan được tập trung chủ yếu vào ngành cơ khí chiếm 86%, xây dựng là 11,2% và chỉ có 2,8% là trong lĩnh vực chăm sóc người ốm và giúp việc gia đình. Đối với Inđônêxia, tỷ trọng xuất khẩu lao động trong lĩnh vực cơ khí là 10,4% và 0,07% đối với ngành xây dựng trong khi tỷ trọng trong lĩnh vực dịch vụ của nước này là 87,35%. Cơ cấu ngành xuất khẩu lao động của Philippine cũng có một số điểm tương tự với Inđônêxia do lao động trong ngành dịch vụ chiếm tỷ trọng khá lớn là 33,7% và chỉ một phần nhỏ là 1% trong ngành xây dựng, mặc dù lao động trong ngành cơ khí có tỷ trọng lớn là 62,2%. Đối với Việt Nam, cơ cấu lao động xuất khẩu khá tương đồng với Inđônêxia với tỷ trọng của các ngành cơ khí và xây dựng đều tương đối thấp khoảng 25% và lao động chăm sóc người ốm và giúp việc gia đình có tỷ trọng cao nhất là 73,7%, trong khi đó tỷ trọng thuyền viên và giúp việc gia đình là rất thấp. Xuất khẩu lao động của Thái Lan chủ yếu tập trung trong những ngành sản xuất như ngành dệt, may mặc, luyện kim, xây dựng, hoá chất, điện và điện tử. Đối với, lao  động của Philippine, 56% lao động sản xuất là trong ngành điện và điện tử và 11% trong ngành dệt, may mặc, ngoài ra luyện kim và hoá chất cũng chiếm một tỷ trọng đáng kể. Cơ cấu lao động của Inđônêxia và Việt Nam trong những ngành sản xuất ở mức trung gian giữa xuất khẩu của Thái Lan và Philippine.

2.2. Thực trạng lao động xuất khẩu của Việt Nam tại Đài  Loan

a. Về số lượng lao động xuất khẩu của Việt Nam tại Đài Loan

Quan hệ hợp tác lao động giữa Việt Nam - Đài Loan được bắt đầu từ tháng 5 năm 1999 với sự ký kết văn bản thoả thuận về việc gửi và tiếp nhận lao động Việt  Nam sang Đài Loan giữa 2 văn phòng đại diện là Văn phòng Hợp tác Kinh tế - Văn hoá Đài Bắc và Văn phòng Hợp tác Kinh tế - Văn hoá Việt Nam. Văn bản thoả thuận này chỉ giới hạn trong 3 năm, nhưng trên thực tế hợp tác lao động theo tinh thần 2 văn bản trên vẫn được tiến hành từ đó cho đến nay. Đây được xem là bước mở đầu cho hình thức hợp tác kinh tế mới giữa Việt Nam và Đài Loan, đặc biệt từ năm 2000 sau khi ký kết thoả thuận hợp tác lao động giữa hai văn phòng đại diện Việt Nam và Đài Loan, số lượng lao động xuất khẩu của Việt Nam sang Đài Loan mới tăng lên một cách mạnh mẽ. Cụ thể, năm 2000 số lượng lao động Việt Nam ở Đài Loan là 7.746 người tức tăng gấp gần 60 lần so với năm 1999. Tính đến cuối năm 2005, lao động xuất khẩu của Việt Nam tại Đài Loan là 84.185 người thấp hơn ở Malayxia là 24.605 người nhưng cao hơn các thị trường truyền thống như Nhật Bản là 2955 người, Hàn Quốc là 12.102 người⁽¹⁾. Tuy nhiên, lao động Việt Nam ở Đài Loan năm 2005 và năm 2006 giảm so với năm 2004 là do một số nguyên nhân như sự bỏ trốn với tỷ lệ cao của lao động thuyền viên, sự đình chỉ hình thức lao động chăm sóc người bệnh tại gia đình, các áp lực về chi phí, đài thọ trước khi đi quá cao cũng như các đối tượng sắp hết hợp đồng bỏ ra ngoài làm việc khác để có thêm thu nhập trước khi về nước. Bên cạnh đó, nguyên nhân khách quan trong vấn đề này là chính sách, quy định của Đài Loan trong việc thuê lao động nước ngoài còn bất cập, chưa đáp ứng được các yêu cầu thực tế trong khi cầu về lao động làm thuê nước ngoài còn rất lớn, điều này cũng dễ dẫn đến các lao động làm thuê bỏ hợp đồng ra ngoài kiếm tiền.

Theo số liệu của Cục Cảnh sát Đài Loan, tỷ lệ lao động Việt Nam bỏ hợp đồng được xem là cao nhất nhưng Việt Nam lại là nước có số lượng lao động xuất khẩu thấp nhất so với các nước xuất khẩu lao động khác trong khu vực. Đáng chú ý là tỷ lệ này có chiều hướng gia tăng một cách rõ rệt trong những năm gần đây, trong khi các nước khác có tốc độ gia tăng không đáng kể hoặc giảm sút. Như năm  2002, số lao động bỏ hợp đồng của Việt Nam là 1.390 người (4,7%) so với tổng số lao động nước ngoài bỏ hợp đồng tại Đài Loan, tỷ lệ này của Inđônêxia là 3,7%, Philippine là 2,6%, Thái Lan là 1,2%; năm 2004, tỷ lệ trên của Việt Nam là 8.647 (9,5%), Inđônêxia 3584 (1,1%), Philippine 2432 (2,6%), Thái Lan 1928 (1,8%); đến năm 2006 tỷ lệ này là 10.934 (13,3%), Inđônêxia 4.961 (6,2%), Philppine 3.053 (3,3%), Thái Lan 2.052 (2,1%). Điều này cho thấy cần phải chấn chỉnh hơn nữa về mặt tổ chức quản lý, đào tạo, các quy định thể chế và hoạt động  của các công ty môi giới giữa Việt Nam và Đài Loan.

Bảng 3: Cơ cấu ngành nghề của lao động xuất khẩu của Việt Nam tại Đài Loan

(Đơn vị: người, %)

Nguồn: Tổng hợp từ số liệu hàng năm về lao động xuất khẩu theo ngành nghề của Cục Quản lý Lao động và Dạy nghề Đài Loan