Bất bình đẳng giới trong gia đình Nhật Bản

3. Bất bình đẳng trong phân công công việc giữa vợ và chồng trong gia đình

Quan niệm cần thiết phải phân chia nghĩa vụ giữa vợ và chồng trong gia đình từ thời xa xưa đã bám rễ trong ý thức người dân, là cơ sở của tư tưởng bất bình đẳng giữa vợ - chồng ở Nhật Bản. Quan niệm của người Nhật nói chung đều cho rằng công việc của người chồng là kiếm tiền ngoài gia đình, còn người vợ là người ở nhà chăm sóc, dạy dỗ con cái, chăm sóc cha mẹ già và làm các công việc nội trợ cũng như quản lý ngân sách gia đình. Chính sự phân công lao động quá rõ ràng như vậy dẫn đến hậu quả là người chồng chỉ biết đến công việc cơ quan, ngược lại người vợ chỉ biết đến công việc trong ngôi nhà của mình. Hết giờ làm việc, người chồng lại đi chơi bời, nhậu nhẹt với bạn bè thay vì về nhà giúp vợ làm việc nhà và chăm sóc con cái. Người vợ phải quen với điều đó và không được ngăn cản chồng. Số không nhỏ các cặp vợ chồng lấy nhau do mai mối lại bị tác động bởi cuộc sống như vậy rất dễ dẫn đến những hiện tượng tiêu cực trong cuộc sống gia đình mà người chịu thiệt thòi đa phần là phụ nữ.

Ngày nay, cùng với sự thay đổi của xã hội, khoảng hơn 60% số phụ nữ có chồng đã đi làm để tăng thêm thu nhập trong gia đình và người chồng dù ít hay nhiều cũng tham gia vào các công việc gia đình. Song tính truyền thống vẫn được bảo lưu khá mạnh và ảnh hưởng tới việc phân công trách nhiệm vợ chồng trong gia đình. Phụ nữ ngoài việc đi làm thêm thì trách nhiệm chính là phải đảm nhận hầu hết mọi công việc không được trả lương tại nhà, đó là việc nhà và nuôi dạy con cái, thời gian làm việc cả ở ngoài xã hội và gia đình nhiều hơn, song thu nhập trung bình của phụ nữ chỉ bằng một nửa so với nam giới. Trên thực tế, mức độ tham gia làm việc nhà của nam giới còn rất hạn chế cả về thời gian và số lượng công việc.Sự tham gia các công việc nhà của đàn ông Nhật Bản thấp nhất trong số các quốc gia G7 và thấp hơn nhiều so với mức trung bình của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD). Theo thống kê của OECD năm 2014, phụ nữ Nhật Bản dành 225 phút và đàn ông Nhật Bản dành 31 phút mỗi ngày cho việc nhà và chăm sóc con cái (mức trung bình của OECD là 208 phút đối với phụ nữ và 90 phút đối với đàn ông)[6]. Thông thường người chồng chỉ có thể giúp vợ những việc đơn giản như đổ rác, lau bàn, mua đồ tạp hóa, chơi với con… song tỷ lệ người tham gia không nhiều và tập trung ở những người trẻ tuổi, tần suất của những công việc này cũng chỉ giới hạn từ một đến hai lần trong một tuần và thường vào ngày nghỉ cuối tuần. Nếu so sánh với khối lượng công việc và thời gian tiêu tốn vào việc nhà cũng như chăm sóc con cái của người vợ thì rõ ràng là có sự chênh lệch rất lớn.

Mặt khác, mặc dù tỉ lệ phụ nữ đi làm ngày càng tăng trong những năm gần đây nhưng phần lớn những người vợ thường làm bán thời gian hoặc theo giờ vì còn gánh nặng công việc gia đình nên số tiền họ kiếm được chỉ chiếm một phần nhỏ ngân quỹ trong gia đình so với người chồng. Theo điều tra về thu nhập hộ gia đình, các gia đình mà cả hai vợ chồng cùng đi làm, tính trung bình thu nhập của người chồng chiếm tới hơn 80% tổng thu nhập của hộ gia đình, thu nhập của người vợ thường chỉ đủ chi trả chi phí học tập của con cái. Tỉ lệ hộ gia đình có thu nhập người vợ đóng góp ít hơn 20% chiếm tới 51,1%[7]. Những gia đình có cả hai vợ chồng đi làm lại thường tập trung ở những phụ nữ trên 35 tuổi, khi con cái đã đủ lớn. Nguồn thu nhập chính của gia đình chủ yếu do người chồng đảm trách. Từ đó có thể thấy một thực tế là cho dù luật pháp đã thay đổi theo chiều hướng công nhận sự bình đẳng trong quan hệ vợ chồng thì vẫn chưa thực sự có sự đột biến căn bản nào về mặt nhận thức trong xã hội về vấn đề phụ nữ đi làm sau khi có gia đình. Những người phụ nữ có thu nhập thấp hoặc không có thu nhập thì sự phụ thuộc kinh tế vào người chồng là chủ yếu, đồng nghĩa với việc tiếng nói của họ trong gia đình cũng yếu hơn rất nhiều.

*

*      *

Cũng giống như một số nước phương Đông trong đó có Việt Nam, Nho giáo được du nhập vào Nhật Bản từ rất sớm, ngay từ những thế kỷ sau công nguyên và có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống đạo đức, tinh thần của người Nhật Bản. Những quan điểm Nho giáo biểu hiện sự hạ thấp vị trí của người phụ nữ như “công việc nội trợ là thiên chức của phụ nữ”, “đàn bà phải tam tòng” (nghĩa là từ nhỏ cho đến khi qua đời, người phụ nữ, người vợ bao giờ cũng phải phụ thuộc vào một người khác giới cha, chồng hoặc con trai), “phu xướng phụ tòng” (nghĩa là trong gia đình, người chồng đề xướng người vợ làm theo, người vợ chỉ có quyền thực hiện chứ không có quyền đề xuất kế hoạch)…  đã ăn sâu vào suy nghĩ, tư tưởng của nhiều người Nhật cho đến tận ngày nay, là nguyên nhân sâu xa khiến cho tình trạng bạo lực gia đình, mà nạn nhân chủ yếu là người phụ nữ, vẫn còn xuất hiện khá phổ biến trong xã hội Nhật Bản. Trong suy nghĩ của đại bộ phận người dân Nhật Bản thì mối quan hệ gia đình của họ được phản ánh là người chồng là trụ cột trong gia đình, là người duy nhất phải kiếm tiền nuôi gia đình, còn người vợ là người nội trợ. Chính quan điểm xã hội về phân chia vai trò theo giới đã đặt lên vai người phụ nữ trách nhiệm đối với công việc gia đình và chăm sóc con cái, khiến họ bị cản trở tham gia các hoạt động kinh tế - chính trị - xã hội, ngay cả với những người có nền tảng giáo dục cao.

Không những thế, xã hội còn đánh giá thấp ý nghĩa của các công việc gia đình, làm cho nam giới thiếu động lực trong việc chia sẻ công việc gia đình với phụ nữ. Trong tiếng Nhật, từ “kanai” (かない) có nghĩa là “vợ” được phiên âm từ chữ Hán là “家内” (gia nội) nghĩa là “trong nhà”. Chính quan niệm phân chia nghĩa vụ trong gia đình như “không gian của đàn ông là ở bên ngoài xã hội; không gian của phụ nữ là ở trong ngôi nhà của mình” hay “đàn ông thì công việc, phụ nữ thì gia đình”… đã ăn sâu bám rễ trong ý thức của người dân Nhật Bản khiến họ có cái nhìn định kiến về năng lực và vai trò của phụ nữ trong xã hội; đồng thời khiến chính những người phụ nữ tự mặc định vai trò của mình trong gia đình, cam chịu và an phận theo sự sắp xếp của xã hội và người chồng. Người phụ nữ Nhật Bản trong xã hội hiện đại dù là người ở nhà làm nội trợ toàn thời gian hay tham gia thị trường lao động đều phải đảm bảo vai trò chăm sóc và giáo dục con cái từ việc nấu ăn, đưa đón con đi học, nói chuyện với các con... Môi trường công việc với thời gian làm việc dài, thời gian bắt buộc không theo qui tắc, cơ chế tạo điều kiện vừa chăm sóc con cái vừa làm việc còn thiếu, thiếu nơi gửi trẻ…khiến phụ nữ rất khó có thể tiếp tục công việc sau khi kết hôn và sinh con.

Nguyên nhân căn bản dẫn tới nhận thức xã hội về vấn đề bất bình đẳng giới chưa thấu đáo một phần do công tác tuyên truyền và vấn đề pháp lý về bất bình đẳng giới còn nhiều hạn chế, chưa thiết thực, chưa phù hợp, nên hiệu quả nâng cao nhận thức của người dân còn hạn chế. Trong Luật Cơ bản xã hội về bình đẳng giới, ban hành năm 1999 và nhiều lần sửa đổi, bổ sung sau đó cũng không có khái niệm nào về bất bình đẳng giới. Các quy định của luật này liên quan đến việc xử lý các hành vi vi phạm còn chung chung, không bắt buộc bất kỳ trách nhiệm nào đối với các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân và thiếu các điều khoản cho một hệ thống giám sát việc thực thi luật trong thực tế. Báo chí, truyền thông Nhật Bản cũng hạn chế đề cập hay tuyên truyền về vấn đề bất bình đẳng giới, do đó rất khó để tìm kiếm khái niệm và các số liệu liên quan đến “bất bình đẳng giới”, “bạo lực gia đình” hay “lạm dụng tình dục” trên các trang báo mạng Nhật Bản. Báo chí Nhật Bản cũng thường tránh gọi những người phụ nữ đã có chồng theo họ và tên của họ mà chỉ đề cập đến họ như là vợ, là phu nhân của một nhân vật nào đó. Tại Nhật Bản, vấn đề bạo lực và lạm dụng tình dục đối với phụ nữ vẫn chưa được nhìn nhận đúng đắn dẫn đến nhiều lỗ hổng trong công tác tuyên truyền, giáo dục vấn đề này. Trước đây đã có rất nhiều phụ nữ là nạn nhân của bạo lực gia đình bao gồm bạo lực tinh thần và bạo lực thể chất, song rất ít trong số họ dám nhắc đến và nhận được trợ giúp từ phía chính quyền bởi đây là “điều cấm kỵ” trong xã hội. Khi xảy ra bạo lực trong gia đình quan điểm của xã hội mà cụ thể là cơ quan cảnh sát, nơi phụ trách vấn đề an ninh, cũng không đứng về phía người vợ bởi bạo lực được coi là cuộc tranh cãi trong quan hệ vợ - chồng mà cảnh sát không nên can thiệp và nếu người vợ tố cáo người chồng thì có nghĩa là người cha của các con sẽ là tội phạm. Do vậy, rất ít người vợ dám lên tiếng về bạo lực từ chồng vì con cái và thanh danh gia đình.

Ngoài ra, tác động của văn hóa lao động tại các công ty, doanh nghiệp ở Nhật Bản với thời gian làm việc kéo dài nhiều giờ trong ngày là mấu chốt đưa đến sự tăng trưởng kinh tế vượt bậc của Nhật Bản vào thập niên 60, 70 thế kỷ XX, song cũng là nguyên nhân dẫn đến nhiều vấn đề tiêu cực trong đời sống tinh thần của các gia đình Nhật Bản. Chính nhịp độ lao động căng thẳng và áp lực công việc chồng chất mỗi ngày, người chồng thường buộc phải làm việc đến khuya, sau giờ làm việc họ đi uống rượu và giải trí với bạn bè hoặc đồng nghiệp cùng cơ quan để thư giãn và để công việc tiến triển tốt đẹp hơn thông qua việc củng cố các mối quan hệ. Họ thường trở về nhà rất muộn, thường là sau 9, 10 giờ tối, vào lúc đó họ cũng chẳng còn thời gian vui chơi với con cái hay dạy con học vì con cái họ đã đi ngủ. Khi đi làm về, với thể trạng mệt mỏi, họ chỉ còn đủ thời gian tắm rửa, ăn tối rồi đi ngủ để tiếp tục ngày làm việc vào hôm sau thay vì hỏi han, trò chuyện với vợ. Nam giới Nhật Bản thường rất coi trọng sự nghiệp và nơi làm việc, ưu tiên hàng đầu đối với họ là công việc chứ không phải gia đình. Điều này xuất phát từ bối cảnh khủng hoảng kinh tế Nhật Bản những năm 1990, sức ép cạnh tranh nơi làm việc càng lớn hơn nhiều, đòi hỏi nam giới nếu muốn thăng tiến trong sự nghiệp thì phải đầu tư rất nhiều công sức, thời gian cho công việc, do đó họ gần như không tham gia giúp đỡ, hỗ trợ vợ của mình trong các công việc gia đình cũng như nuôi dạy con cái.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Mạnh Cát (2004), Gia đình Nhật Bản, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

2. Trần Thị Nhung (2013), Đối sách của các quốc gia và vùng lãnh thổ ở Đông Bắc Á về những biến đổi xã hội, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.

3. Văn phòng Quốc hội, Trung tâm Thông tin, Thư viện và Nghiên cứu Khoa học (2009), Tuyển tập hiến pháp một số nước trên thế giới, Nxb Thống kê, Hà Nội.

4. Nguyễn Hồng Vân (2014), “Thực trạng gia đình Nhật Bản từ năm 1990 đến nay”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 12(166) 12 – 2014.

5. Viện Nghiên cứu Đông Bắc Á (2016), Nghiên cứu Đông Bắc Á năm 2016 tập 2: Văn hóa – Xã hội – Môi trường, Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.

6. Sawako Shirahase, Wife economic contribution to the household in Japan, Đại học Tsukuba, Tokyo, 5/2003.

7.シャジニナ・ハンナ (2016),『日本女性の社会地位に関する歴史的研究位』、広島大学 (Shazinina Hannah (2016), Nghiên cứu lịch sử về địa vị xã hội của phụ nữ Nhật Bản, Đại học Hiroshima).